सर्लाही,  सर्लाहीका सयौं किसान अहिले घरघडेरीसमेत जोगाउन नसक्ने अवस्थामा छन्, उनीहरूको ‘दोष’ यत्ति हो– उखु किसानीबाट उन्नति हुन्छ भन्ने विश्वास गरेका थिए । मल, बिउ मात्र होइन, जग्गा भाडाबापतको ऋण ३६ प्रतिशत ब्याजसहित बढिरहेको छ । उता उखु किन्ने मिलका साहुको नाकमुख देख्ने ‘भाग्य’ समेत जुरेको छैन ।

‘उखुबाट चिनी बन्छ, चिनी गुलियो,
माफियाको गुलियोमा सरकार भुलियो’
सर्लाही धनकौल गाउँपालिका– २ का रुचा साह यतिवेला १० धुर घडेरी र घर समेत साहुलाई बुझाउनुपर्ने चिन्तामा छन् । उनको ‘दोष’ यत्ति हो, उनले उखु किसानीबाट उन्नति हुन्छ भन्ने विश्वास गरेका थिए । ६० वर्षका कानुको परिवारमा श्रीमती, दुई छोरा, दुई बुहारी र चार नाति–नातिनासहित १० जनाको परिवार छ । तर, सम्पत्तिको नाममा खपटाले छाएको एक तलाको घरबाहेक केही छैन । त्यो घर पनि उनले स्वदेशमा मात्र होइन, भारतको पन्जाबमा समेत ज्यामी गरेर जोडेका हुन् । तर, आफ्नै गाउँमा किसानी गर्छु भन्ने सोचेर उनले लगानी गरे, ‘किसानी गर्छु भनेँ, त्यसमा पनि उखुखेती त दशा लागेरै गरिएछ,’ उनी हरेश खान्छन् ।

खेती गर्न आफ्नै जमिन थिएन, हुन्डा (भाडा) लिएर उनले उखु लगाए । कानुले २५ सय रुपैयाँ प्रतिकट्ठाका दरले स्थानीय महाजनको तीन बिघा जग्गा हुन्डामा लिएका थिए । तर, उखु बेचेको पैसा आएन, साहुले हुन्डा (जग्गा भाडा)को पैसा छाडेन । फलतः उनले आफै बस्ने घर पनि गत वर्ष नै साहुको नाममा बन्धकी सहीछाप गरिदिएका छन् ।उनले यता हुन्डाको रकमको ब्याज बढेको बढ्यै छ, उता उखु मिलले साँवा पनि दिने ठेगान छैन । त्यसमाथि साँझ–बिहान भेट हुने जग्गा साहुले ऋण निखन्न ताकेता गर्छन् । उता उखु मिल साहुको नाकमुख देख्ने ‘भाग्य’ उनलाई जुरेको छैन । उता घरनजिकैको अन्नपूर्ण चिनी उद्योगलाई आर्थिक वर्ष ०७४–७५ मा बेचेको पाँच सय क्विन्टल उखुको एक पैसा पनि दिएको छैन ।

हुन्डाबापतको तीन लाख एक वर्षसम्म तिर्न नसकेपछि साहुले अहिले ब्याजदर बढाएका छन्– अब, ३६ प्रतिशत । हो, तीन लाख रुपैयाँको ब्याज मात्रै एक वर्षमा एक लाख आठ हजार हुन्छ । ‘मिलले पैसा दिएको भए ऋणमा डुब्नु पर्दैनथ्यो,’ उनी भन्छन्, ‘घर नजिकै उद्योग खुलेपछि उखु बेच्न पाइन्छ भनेर खुसी लागेको थियो, तर यो त गरिब किसानको उठिबास लगाउन आएको रहेछ ।’सर्लाही धनकौल–२ का किसान रुचा साह कानुको घर जहाँ परिवारका १० सदस्य बस्छन् । तर, उखु खेती गर्दा लागेको तीन लाख रुपैयाँ ऋणमा यो घर बन्धक छ । महाजनले यो घर लिलामी गर्न खोजेका छन् । तर, अन्नपूर्ण सुगर मिलले ०७४ सालकै पैसा दिएको छैन ।

उखुमा लागेको मल, बिउ, कटानी, ढुवानी खर्च र जग्गा हुन्डाबापतको ऋणले उनलाई आधुनिक युगको ‘बन्धक’ बनाएको छ । हामी उनको घर पुग्दा परिवारका लागि खान राखेको धान बिक्री गर्न ट्याक्टरमा लोड गर्दै थिए । ‘यही धान बेचेर भए पनि साहुको ब्याज तिर्ने तयारी गर्दै छु । यसरी अन्न समेत बेचेर ब्याज तिर्नुपरिरहेको छ,’ उनले भने, ‘अब परिवारलाई के खुवाउने होला । अब ब्याज पनि तिर्न नसक्ने र मिलबाट पैसा नपाउने हो भने सुकुमबासी बन्ने निश्चित छ ।’सोही गाउँका हरिनन्दन राय यादवले तीन वर्षअघि उद्योगलाई दिएको उखुको पैसा पाएका छैनन् । उद्योगले उनलाई दुई लाख ५० हजार रुपैयाँ दिएको छैन । पैसा माग्न उनी दर्जनौं पटक पुगिसके, तर पैसा पाउने छाँटकाँट छैन । अझ, रायको घर गत वर्षायाममा आधा ढल्यो । उनी भन्छन्, ‘उखुको पैसा आएपछि घर बनाउँला भनेको छु, तर अहिलेसम्म बेहाल छ । उनी त्यही आधा भत्किएको घरमा जेनतेन गुजारा चलाइरहेका छन् ।

दुई छोरालाई विद्यालय भर्ना गर्न पनि उनले ऋण लिनुपरेको छ । मासिक शुल्क तिर्न सकेका छैनन् । घरखर्च, छोराहरूको पढाइ खर्च, वेलाबखत उपचार खर्च र खेतीपाती गर्दाको खर्च । ती सबै टार्न उनले महाजनबाट तीन लाख रुपैयाँ ऋण लिइसकेका छन् । अब त्यो ऋण कसरी तिर्ने भन्ने चिन्तामा छन्, यादव । उद्योगले पैसा दिए साहुको ऋण तिरेर ढुक्क भएर बस्ने रहर छ, हरिनन्दनको । तर, आफ्नै पसिनाको मूल्य पनि सपनाको फल जस्तो भएको छ ।सर्लाहीकै धनकौल गाउँपालिका–६ हनुमान नगरका द्रोण राय यादवले पनि दुई वर्षअघि अन्नपूर्ण चिनी उद्योगलाई सात लाखबराबरको उखु बेचे, तर उद्योगले अहिलेसम्म एक पैसा पनि दिएको छैन । उनले किसानी गर्दा लागेको ऋण तिर्न सात कट्ठा खेत बेचे । उनी अहिले पनि पैसा लिन सकिन्छ कि भनेर दैनिक उद्योग धाउँछन् । तर, साँझ निराश फर्कन्छन् ।

उद्योगले पैसा नदिएपछि ठूलो समस्यामा परेका छन्, सोही गाउँका जोेगिन्दर राय । ६० वर्षका रायले यसअघि हुन्डामा जग्गा लिएर उखु लगाउँथे । उद्योगले पैसा नदिएपछि उनले साहुलाई पैसा दिन सकेनन्, त्यसैले खेत खोसियो । तर, ऋणको दायित्वबाट उनी मुक्त भएका छैनन् । ‘बरु, अब साहुले हाम्रो घरवास नै कहिले उठाउने हो भन्ने छ,’ उनी त्रसित छन् ।एक छोरी मुटुको बिरामी छिन् । अपांगता भएका उनका एक छोरालाई स्कुलमा भर्ना गर्दाको ऋण समेत बाबु जोगिन्दरले आजसम्म पनि तिर्न सकेका छैैनन् । जम्मा पाँच कट्ठा जग्गामा उब्जेको अन्नले उनको परिवारलाई वर्षदिन खान पुग्दैन । त्यसमाथि उनी आफैँलाई क्षयरोग लागेको छ । ‘उखु बेचेको वर्षौँ भयो, मिलले पैसा दिने कुरै गर्दैन । यो संकट कसरी टार्नु ? महाभारत भएको छ,’ उनी भन्छन् ।

उनलाई पनि आफ्नो माग लिएर काठमाडौं जाने मन छ । तर, सक्दैनन् । ‘एक पटक काठमाडौं जाँदा १० हजार खर्च हुन्छ, ऋण झ्न थपिन्छ,’ उनले भने ।सर्लाहीकै गोडैता नगरपालिका– १० का नथुनी ठाकुरको कहानी झन् दर्दनाक छ । उनले उखुको कटानी, ढुवानी खर्च तिर्न गाउँकै महाजनसँग ब्याजमा ऋण लिएका थिए । ‘उखुको पैसा आउला र तिरौँला भन्दाभन्दै दुई वर्ष बित्यो, तर पैसा आएन । यता महाजनले ऋण तिर्न ताकेता गर्न थाले,’ उनी भन्छन्, ‘ऋण तिर्ने कुनै उपाय नभएपछि आफै खेती गरेर खाने पाँच कट्ठा जग्गा नै बेचेर महाजनको ऋण तिरें ।’ त्यसपछि उनलाई ऋणको झमेला त हट्यो, तर साँझ बिहान छाक टार्नै मुस्किल छ ।

खेती गरेको फसल बेच्दा खेतै बेच्नुपर्ला भन्ने सपनामा पनि सोचेका थिएनन्, ठाकुरले । नजिकै उद्योग स्थापना हुँदा उखु बेच्न सजिलो हुने भयो भनेर खुसी भएका थिए । तर, मिलले रुवाएपछि उनी भन्छन्, ‘गाउँमा मिल नखुलेको भए हुने थियो, कम्तीमा यो दुःखमा त पर्ने थिएनौँ ।’सर्लाहीका महालक्ष्मी र अन्नपूर्ण सुगर मिलले उखु किसानलाई ३०–४० हजारदेखि १०–१५ लाखसम्म बक्यौता दिन बाँकी छ । खेतीपातीलाई मुख्य पेसा बनाएका किसानमध्ये ८० प्रतिशतले अरूको खेत ठेक्का–बटैयामा लिने गर्छन् ।अधिकांश किसानले खेतमा उत्पादन गरेको अन्नपात बेचेर ठेक्का–बटैया बुझाउँछन् । वर्षौँसम्म आफूले बिक्री गरेको फसलको पैसा नपाएका अधिकांश उखु किसान घरखेत गुमाइरहेका छन् । जग्गा भएकाले जायजेथा बेचेर पैसा तिरिरहेका छन् । त्यो पनि नहुनेहरू ३६ प्रतिशत ब्याजमा ऋण लिएर उखुखेती गर्दाको ऋण भुक्तानी गर्न बाध्य छन् ।

उखु बेचेको ९० करोड उठाउन किसानको आन्दोलन
उखु बिक्रीबापतको रकम चिनी मिलले नदिएपछि सर्लाहीका किसानले काठमाडौंकेन्द्रित आन्दोलन थालेका छन् । उखु किसान संघर्ष समिति सर्लाहीको नेतृत्वमा आइतबार दिउँसो माइतीघर मण्डलमा किसानले आन्दोलन सुरु गरेका हुन् ।सर्लाही, रौतहट र नवलपरासीबाट आइतबार बिहान थप किसान काठमाडौंका लागि हिंडेकाले सोमबारको आन्दोलनमा संख्या बढ्ने संघर्ष समितिका अध्यक्ष रामस्वार्थ राय बताउँछन् । उनका अनुसार देशभरका ६ वटा चिनी मिलबाट ९० करोड रुपैयाँ बक्यौता उठाउन बाँकी छ ।बारम्बार पहल गर्दा पनि रकम नउठेपछि किसानले सरकारलाई पटक–पटक जानकारी नदिएका होइनन् । तर, सरकारले पनि बक्यौता रकम उठाउन बेवास्ता गरेका कारण आन्दोलनमा उत्रिनुपरेको राय बताउँछन् । यसपटकको आन्दोलन निर्णायक हुने उनको भनाइ छ । र, सबै रकम प्राप्त नभएसम्म काठमाडौं नछाड्ने अडानमा छन्, किसान ।

‘आइतबारदेखि आन्दोलन सुरु गरेका छौँ । सोमबार दिउँसो ११ बजेदेखि ठूलो संख्यामा किसान भेला भएर आन्दोलन हुन्छ,’ रायले भने, ‘त्यो आन्दोलनबाट पनि सरकारले कुनै चासो नदिए त्यसपछि के गर्ने भनेर सल्लाह गरी कठोर निर्णय लिन्छौँ ।’ यसपटक आफ्नो रकम लिन सिंहदरबार घेराउदेखि सडक जामसम्म गर्न तयार रहेको रायको भनाइ छ । ‘पैसा पाउन के गर्नुपर्ने हो, हामी त्यही गर्छौँ,’ उनले भने ।यसपटक उनीहरूको माग रकम प्राप्ति मात्र छैन, मिल उद्योगीलाई कारबाही हुनुपर्ने अडानमा पनि छन् । ‘उखुको पैसा दिने हो भने घर फिर्ता जान्छौँ भन्ने पहिला हाम्रो माग थियो, तर अबको माग भनेको पैसा दिनु पर्‍यो । र, जुन नेताले दलाली गरेको छ, भ्रष्टाचार गरेको छ, उसलाई कारबाही हुनुपर्‍यो । अनि मात्र हामी फिर्ता जान्छौँ,’ रायले भने ।

काठमाडौंकेन्द्रित आन्दोलनका लागि किसानको संख्या थोरै भयो भनेर नहेप्न पनि उनले आग्रह गरे । गत वर्ष माघमा सोही संघर्ष समितिको नेतृत्वमा महालक्ष्मी सुगर मिलमा करिब पाँच हजार किसानले घेराउ गरेको स्मरण गराउँदै उनले भने, ‘एउटा मिल घेर्न पाँच हजार किसान उतारेका थियौँ । काठमाडौं घेराउ गर्नुपर्‍यो भने जति पनि किसान ल्याउन सक्छौँ । त्यसैले हाम्रो माग अहिले नै सुनुवाइ गरेको राम्रो हुन्छ ।’

आन्दोलनमा सहभागी सर्लाही रामनगर गाउँपालिकाका किसान रामबडारी यादवले चार वर्षदेखि धनकौल गाउँपालिकास्थित अन्नपूर्ण सुगर मिलबाट भुक्तानी पाएका छैनन् । ‘चार वर्षदेखि एक लाख रुपैयाँ भुक्तानी पाउन सकेको छैन । माग्दा दिन्छु, दिन्छु मात्र भन्छन्, तर दिएको छैन,’ उनले भने, ‘पोहोर त मिल नै बन्द गरेर उखु पनि लिएन । हाम्रो उखु लगेर चिनी बनाएर मिलले बेचिसकेको छ ।’सर्लाहीकै किसान रामकल्याण महतोले उखु बिक्री गरेको पैसा पाउन आन्दोलनको विकल्प नभएको बताए । ‘पैसा माग्दा–माग्दा धेरै दुःख पाइयो । जग्गा बन्धकी राखेर उखु लगाउँदाको ऋण तिर्नुपरेको छ,’ उनले भने, ‘त्यसैले पैसा उठाउन काठमाडौं आएका हौँ । यहाँबाट पैसा नलिई जाँदैनौँ ।’

किसानहरूले गत कात्तिकमा उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्तिमन्त्री लेखराज भट्टलाई भेटेर बक्यौता रकम उठाइदिन आग्रह गरेका थिए । रकम नउठे आन्दोलनमा उत्रिने जानकारी उनीहरूले त्यतिवेलै दिएका थिए । २९ कात्तिकसम्म रकम उठाइदिन उनीहरूले मन्त्री भट्टसँग आग्रह गरेका थिए । त्यसको एक महिना बितिसक्दा पनि रकम नपाएपछि निर्णायक आन्दोलनमा उत्रिनुपरेको उखु किसान संघर्ष समिति सर्लाहीका सचिव हरिश्याम रायले बताए ।किसानको ९० करोड बक्यौतामुलुकभरमै सबैभन्दा बढी उखु खेती सर्लाहीमा हुन्छ । त्यसैले सर्लाहीकै किसान आन्दोलनको अग्रपंक्तिमा छन् । संघर्ष समिति अध्यक्ष रायका अनुसार देशभरका किसानको करिब ९० करोड रुपैयाँ बक्यौता छ ।

अन्नपूर्ण र महालक्ष्मी सुगर मिलमा मात्रै सर्लाहीका किसानको ३६ करोड रुपैयाँ बक्यौता छ । यस्तै, गत वर्षदेखि बन्द रहेको रौतहटको अन्नपूर्ण सुगर मिलबाट ३० करोड रुपैयाँ उठाउन बाँकी छ । नवलपरासीको लुम्बिनी चिनी मिलबाट १० करोड, इन्दिरा सुगर मिलबाट आठ करोड र बागमती खाँडसरी चिनी मिलबाट ४० लाख रुपैयाँ किसानले पाएका छैनन् ।सरकारी तथ्यांक भने ६९ करोडको मात्रसरकारी तथ्यांकले भने ६९ करोड रुपैयाँ मात्र बक्यौता रहेको देखाएको छ । उखु किसानले भुक्तानी नपाएको गुनासोपछि उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति मन्त्रालयले चिनी मिलका सञ्चालकलाई बोलाएर ८ मंसिरमा छलफल गरेको थियो ।त्यस छलफलमा ६९ करोड मात्र भुक्तानी दिन बाँकी देखिएको मन्त्रालयको दाबी छ । लुम्बिनी चिनी मिलले आठ करोड ४१ लाख, इन्दिरा सुगर मिलले चार करोड ७० लाख, अन्नपूर्ण सुगर मिलले २९ करोड २० लाख र श्रीराम सुगर मिलले २६ करोड ७७ लाख रुपैयाँ भुक्तानी गर्न बाँकी रहेको मन्त्रालयको भनाइ छ । नयाँ पत्रिका दैनिकबाट